Reini krijgt steeds meer hulp bij het leggen van 733 struikelstenen in Haarlem

Het is een Joodse traditie om bij een bezoek aan een graf van een dierbare een kiezelsteentje te leggen. Dat kan niet voor de vermoorde Joden uit de Tweede Wereldoorlog, die zoals burgemeester Jos Wienen verwoorde 'weggerukt uit het leven en naamloos weg geworpen werden' door de nazi's.

Hij sprak bij de legging van struikelstenen aan de Kleverparkweg vandaag, zoals hij zo vaak mogelijk probeert te doen. "Dit project doet een appèl op ons mens zijn. We mogen niet accepteren dat we zo achteloos met het leven om gegaan wordt." 

De Stichting Struikelstenen Haarlem heeft nu Emile Schrijver als voorzitter. De directeur van het Joods Museum in Amsterdam roemde de steeds groter wordende groep vrijwilligers, stadsgenoten die door Reini Elkerbout zijn aangestoken om te helpen bij het project. In de komende jaren willen ze alle 733 Haarlemse Joden, die gedeporteerd en vermoord, hun plek in de stad terug geven. 

De gastvrouwen

Naast Reini en haar dochter Judith Uijterlinde staan Clara en Anja bij elke onthulling als gastvrouw op de stoep van het betreffende adres. Ze regelen en verzorgen de ceremonie, leggen contact met nabestaanden en de huidige bewoners van de woning waar de Joodse Haarlemmers voor het laatst in vrijheid leefden. 

De drijfveer voor Clara Kemper is dat ze ontdekte dat er tegenover haar een Joodse familie had gewoond, maar dat dit gek genoeg niet bekend was. "Ik vond het zo gek dat dit niet erkend werd, dat ik toen besloot om voor die familie Beek vier struikelstenen te regelen. Als cadeau voor de buurt, zodat ze nooit meer zouden vergeten." Eenmaal in contact met Reini Elkerbout liet het Clara niet meer los. "Ik werd er steeds meer door gegrepen. Je brengt een stuk leven terug dat was weggevaagd."

Voor de joodse Anja van Dam is het belangrijk om ervoor te zorgen dat de verhalen verteld worden. "Dat heb ik in mijn eigen familie gemist. Ik durfde als kind niet aan mijn vader te vragen naar onze eigen geschiedenis. Hij was een sterke man. En als erover begonnen werd, schoot hij vol. Ik wilde hem niet verdrietig zien."

Met steeds meer struikelstenen vindt ze het mooi om te zien dat kinderen, die vaak met hun klas een struikelsteenlegging bijwonen, nu wel die vragen gaan stellen. 

De onderzoekers

Bij elke steen die gelegd wordt, zorgen Kees en Arne voor de achtergrondinformatie. Naast de kille data van overlijden en in welk concentratiekamp de Joodse Haarlemmers zijn vermoord, achterhalen zij hoe de familieverbanden in elkaar steken. Waar de mensen werkten of naar school gingen. En soms weten ze ook een foto op te diepen. 

Arne Brentjes is wiskundige, maar door zijn vrouw in aanraking gekomen met de geschiedenis. "Het is eigenlijk verslavend als je er eenmaal aan begint", vertelt hij. Zijn vrouw Annelies Kuijper, die in 2022 overleed, was actief bij Joodse Huizen en in het begin ook even bij Stichting Struikelstenen Haarlem. "Door haar leerde ik dat het belangrijk is om de geschiedenis levend te houden." Hij vindt het wel confronterend om na oorlogen in Bosnië en Oekraïne te ontdekken 'hoe dun het laagje beschaving is'. 

Ook Kees Zandvliet raakte via zijn vrouw betrokken bij de struikelstenen. Als historicus weet hij als geen ander waar hij de feiten kan vinden. "Maar nog belangrijker vind ik het om nabestaanden op te sporen en de emotie van de geschiedenis te laten zien." 

Missie van Onno Hoes

Bij de steenlegging op de Kleverparkweg 35 weet hij de dochter van de beste vriendin van de vermoorde Helena Marianne Garf op te sporen. Cornelieke Lagerwaard komt helemaal uit Duitsland om te vertellen wat zij over de familie weet. Het zorgt ervoor dat het leven van de familie echt even terugkeert naar de Kleverpark. 

Voor het zoeken naar nabestaanden hoefde de onderzoekers niet diep te graven. De vier stenen zijn aangevraagd door Onno Hoes. Hij vond in een oude doos van zijn overleden moeder een dagboek, foto's en documenten van haar familie. Zo achterhaalde hij zo'n honderd verre familieleden die na de Tweede Oorlog niet meer waren terug gekomen. "De helft heeft al een struikelsteen. Ik heb het mijn missie gemaakt om die anderen nu ook een struikelsteen te geven." Onno Hoes kan amper onder woorden brengen als hij ziet met hoeveel zorg en met hoeveel belangstellenden de ceremonie plaatsvindt. 

De muzikanten

Vaak worden de ceremonies van de legging of onthulling van de struikelstenen omlijst door zang. De muzikale kleinkinderen van Reini willen graag, bijgestaan door vrienden, daaraan bijdragen. De ene keer treedt David Uijterlinde op met zijn vriendin Mare Peters, de andere keer komt zijn zus Leah met een vriend, Sebastiaan West. 

"Zolang ik me kan herinneren neemt onze oma Reini ons al mee naar Jodenherdenkingen", vertelt Leah. Ze brengt samen met Sebastiaan vandaag een modern Hebreeuws lied ten gehore. Het wordt vaak in Joodse kringen gezongen tijdens Pesach, om de exodus van de joden uit Egypte van vroeger ter herdenken. "Het gaat over geliefden die niet terugkeren."

De scholieren

Steeds vaker worden de ceremonies ook bijgewoond door leerlingen van scholen, waar de jonge vermoorde Joodse Haarlemmers voor de Tweede Wereldoorlog op zaten. Op het Kleverpark dragen een paar scholieren uit 2GA van het Kennemer Lyceum een gedicht voor. 

"Een droevige wind suist door de straat. Een wind, die alleen in nachtmerries bestaat. Deze wind voert ons terug naar een tijd van pijn. Waarin de Joden nergens meer veilig konden zijn." 

Lenny en Marius Garf, die met hun ouders uit hun huis aan de Kleverparkweg 35 gedeporteerd werden en nooit meer terugkwamen, zaten ooit in dezelfde klaslokalen als Kees, Josephine, Daphne en  Robin.